Халкъа йоаккхаг1йола ганз

Вай къаман сакхетама а вахара а кхуврч ба Г1алг1айчен Лоаме. Укхаза да укх доккхача Дунен лерхьам бола, д1аяхача заман тешалаш – т1ох яь г1ишлош. Уж я г1алаш, в1овнаш, элгацаш, сийленгаш, маьлха кашамаш. Вай халкъ цу лоаманца санна укх аренца а даьха хилара 1илман тешалаш хьагучадувлаш да, бакъда лоамашкахь дукхаг1а да уж. Къаьстта лерх1ам лакха болаш да х1ара юрт, аьлий ч1ож, хьаст, кха, хьу, гув, сонка, вал, хьах, балам, лоам, хий, пхьа, хьаст ши-ший ц1и йолаш хилар. Эггара хьалха ше дахача моттигах ц1и ма туллий къамо. Вай Г1алг1айчен лоаманца цхьа моттиг яц ший ц1и йоацаш. Царех цхьаяраш хьоахаергья вай. Ераш лоамий ц1ераш я: Охкарой-лоам (цу чу К1иба ша улл), д1ахо Къазбике я, Ноакостхой - лоам, Чарахье, Б1аьстаг1е, Г1аппархой-лоам, Маьт-лоам, Баш-лоам, Гер-лоам, Жер-лоам, Т1арха-лоам.

Ховш да Маьт-лоам дукххача хана денз г1алг1аша беза лоарх1аш хинналга. Цига х1анз а даг1аш да "Маьтц1елии" "Маьтселеи" яха ердаш. Ширача Греце Олимп ц1и йола лоам ларх1арах тарра вай даьша текъа ухаш сийлахьа лерх1аш хинна лоам ба из.

Х1аьта Баш-лоамаца дувзаденна дуккха а шира дувцараш, оаламаш, фаьлгаш да вай халкъа. Г1алг1ай лоаме екъаш уллаш массехк ч1ож ба (ущелье): Дж1айрахой-ч1ож, Обанхой Эбанхой-ч1ож, Ловшхой-ч1ож, Шоан-ч1ож, 1амаг1-ч1ож. Иштта лоаме йолалуча малхбоалехьа Эсса-ч1ож ба, малхбузехьа Тийрка-ч1ож ба, Онгушта г1олла хьалводаш Гир-ч1ож ба, гаьна бац Г1алме-ч1ож а Ц1али-дукъ а.

Духхьал Хьули яхача юрта гонахьа я дукха моттигаш: Хи соалорге, Ведажа цонаш, К1ургалче, Жа дагарду кхера, Баьтт1а кхера, Хоне-Хьаст, Бодж ийккха кхера, Гербег1е, Яьча, Яьчара жел, Бакха-балам, П1аьраска-жел, Ине-жел, Укура-къонгий жел, Лаьча-жел, Баймарзий-жел, Дзовра-жел, Тинжарха-жел, Борза-жел, Йистаг1а, Ийле-жел, Кхач-хьех, Чами-хьех, Малика-хьех, Къаркъалчара жел, Къаркъалче, К1аза-къонгий жел, Т1аьмаште, М1аг1а метте, Дакъий тувса хьаст, Га яг1аче. Д1аьха Кхоартой г1о (д), Лоаца Кхоартой г1о, Горгача метте, Вампала хьаст, Аьшк карт, Бералгашта, Г1оара г1ег1, Барса к1оаг че, Барса к1оагчура хьаст, Бала аьршашке, Пхьарматте (арара), Пхьарматте (чура), Ха Эште, Пий оаг1оге, Пхьидалче, Боккха к1оаг, З1амига к1оаг, Селаште, Фуртант1е, Дзовра-къонгий хьу, Лаьчий хьу, Ийле хьу, Кхаба-Ч1оже, Качахь-Ч1оже, Къохьех, 1арам к1оаг я (уж кхоъ я, дехьа йистереи, т1ереи, к1алареи), Ураг1а кхалгашке, Жена керте, Етт бувче, Къордж, Лаьттахье, Ломет1е, Дилсех, К1абийт1е, Гуринга хьасте, Йибийче, Йибийчара хьаст, Гир-Ч1оже, Лаьча б1енашке, Гаркхой хьех я, Гамаг1 1ургашке, Боадашта, Боада бийра, Зийнче, Зий къохь, Пийлтте, Кхадж хьех, Молха доаха ч1оже, Воашан, Г1арг1алче, Хьастилгашке, Юкъера дукъ, Гийрахье, Шин лоам юкъе, Аьтингашке, Шахийче, Шахийчура хьаст, Къордж. Укх масалаша хьагойт вай мехка мел йола юрт меттел, х1ара моттиг а ший ц1и йолаш йолга. Теркам т1аозаш я Онгушта гонахьарча моттигий ц1ераш: Бартабос, Боарза-гув, Гир-ч1оже, Бохтара вал, Иволга-босе, Боанга-ч1оже, Коаролг-ч1оже, Къуринга-ч1оже, Сург1ан-дукъ, Доттаг1ий баьха моттиг, Нийвал, Сугал, Фаьлке, Кий, Нурге, Божа-Юрт, 1аькъа босе, Ц1аьшта, К1аргаш тувсаш моттиг (цхьан замалахь гунахь доаца нах боабаьб йоах цига, текъам ди бола ха хиннай из. Х1ара саго кагдаь к1арг 1о а тесса сардам баккха безаш хиннав йоах из во даьчох г1олда аьнна). Йоарх1ече, Шолж (я) - из ц1и йола хий долалу моттиг, Даккхаче, Берх1ече, Ц1е кхере, Канта аре, Къадж босе, Гир-ч1оже, Зинче, Лаьча б1ене, Отта кхера, Гир т1е, Кхийрахье, Ялтий т1а. Вай дешашца шоай ма1ан кхетаде йиш йолаш я цхьайола моттигий ц1ераш. Х1аьта дукхаг1ъярий ма1ан вайна довзаш да ала хала да. Из тахка аьнна вай оттадаь декхар а дац х1анзчоа, бакъда вай меттацара х1ара дош, цу даькъе моттигий ц1ераш а д1аязъе декхарийла ва г1алг1ай меттах дог лазаш мел вар. Г1алг1ай лоамашца, дукха а юрташ хинна моттигаш я х1анз ц1ераш йицъяланза а йолаш. Уж цхьа б1аьннел совг1а я. Цхьайолча моттигашка нах бах (1арамхи, Оальгат1а, Джайраг1а, Г1овзткъе, Бейни, Лаьжге, Кхийрахьа). Йоккха Искхоап, Б1аьстанча, Б1аьха гув, Ди детта гув, Амната хьаст. Д1ахо Лаьжга гонахьара моттигаш белгалъергья вай: Гаракх, Ижара-Г1ала, Мецхале, 1ангишке, Аьшка т1а, Маралъ1е, Залче, Миханче.Д1ахо вай белгалъергя лоамара кхыйола моттигаш: Шахьараш: Цхьорой-шахьар, Т1умхой-шахьар, Хамхой-шахьар,Фаьппий-шахьар, Аьга-кхоаллой-шахьар, Чулхой-шахьар. Юрташ: Гийрахье, Эзми, Фуртовг, Пхьиймат, Таькахьасте, Дж1айрахь, Эбане, Iармхи, Теркахьаст, Бейни, Кашет1е, Хьарпе, Г1овзткъе, Мецхал, Фалхане, Гаркх, Лаьжг, Морч, Къошке, Хьамишке, Кхийрахье, Аьрзи, Оальгат1е, Шоан, Т1аьрше, Баьлг1ане, Хьули (хьалхара), Хьули (шоллаг1а), Салги, Лаьлаг1е, Гув, Хаьни, Каьзи, Бийште, Т1умаг1е, Лакхера Бийсаре, Лохера Бийсаре, Каштаме, Г1олашпхье, Наькасте, Ц1елий, Г1аьппе, Къесте, Кхаьхк, Оаззик (хьалхара), Оаззик (шоллаг1а), Гадаборш, Аьгакхал, Бархане, Лейми, Кели, Хамхе, Т1аргим, Б1арах, К1оли, Пхьуй, Балхойзенга, Ткъобаь-ерда, Кек, Нийлх, Йовли, Паьлинг, Ний, Нийкоат1е, Гаьнт1е, Голу, Цхьарт1а, Цхаралт1а, Цизди, Маьшхе, Меларе, Мусхой-Юрт, Кекки, Нийлхе, Бийрге, Лаьжге, Тиша Бийште, Анти, Дакхал, Мухал Аре, З1амига Цхьерий,Йоаккха Цхьерий, Г1ули, Даккаче.
Онгушта гаьна доацаш доаг1а кхо хий: Гира-хий, Ахкарг, Боана-хий. Уж кхоъ в1ашаг1кхийтача хьахул вай мехка массанена довзаш дола Г1алми яха хий. Цу хих дувцаш цхьа шира дувцар да: моцаг1а - моцаг1а в1аши гарга дахад Шолжеи Г1алмии. Шолжо аьннад Г1алмега: 
- Кхо хий в1ашаг1техача а х1анз хье дола Г1алми мара мичад хьо. Сох хьакхета, цхьа хий хинна аренца ловзаш кхы а доккхаг1а долча хих д1а а кхийтта форда т1а кхаччалца цхьана д1аг1оргда вай шиъ.
- Ц1и фу хургья вай т1аккха, - хаьттад Г1алме. - Шолж тулларгья-кх, - аьннад шек а доацаш Шолжо. - Аь, воше, - аьннад Г1алме, - хьа ц1и а йийца новкъа ца дала шозза б1аьхах бале а хьайзача новкъа г1овргда со, аьнна, ше къаьстта д1адахад йоах Г1алми. Цу ширача замалахь денз х1анз шедоаг1аш ма хиллара хьувзаш, голаш етташ доаг1а йоах из. Иштта йоах оаламо. Х1аьта, вай ях Г1алг1ай мехкара дукха а моттигий ц1ераш тахка езаш я. Из вай х1аране декхар да, бокъо хинна а ца 1еш.

P.S. Ep яздеш пайда ийцаб полевой материалах.Х1аьта из д1аязъяьй Буружев (Оарцхой) Яне Ювсупагареи Байсагуров (Хьулахой) Берснакъий Даламбикагареи.